ΠΑΜΒΩΤΙΣ - Η ΛΙΜΝΗ ΤΩΝ ΣΤΕΝΑΓΜΩΝ

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΣΥΡΑΚΙΩΤΩΝ, Tου ΓIΩPΓOY ZIΩΓA

ΠΑΜΒΩΤΙΣ - Η ΛΙΜΝΗ ΤΩΝ ΣΤΕΝΑΓΜΩΝ
(Αρ. Φύλ. 194 - Απρίλιος 2005)

«Νάταν οι πέτρες ζάχαρη, να ρήχνανε στη λίμνη,
για να γλυκάνει το νερό για την κυρά Φροσύνη».
(Δημοτικό τραγούδι)

Tου ΓIΩPΓOY ZIΩΓA

Με τους στίχους αυτούς θέλησε η λαϊκή μούσα να μοιρολογήσει τον τραγικό θάνατο της αρχόντισας κυρά Φροσύνης,που ο Αλή Πασάς την έπνιξε στη λίμνη μαζί με άλλες δεκαεπτά. Ήθελε οι πέτρες,που είναι τόσο άφθονες στη γύρω περιοχή,να ήταν ζάχαρη και να τις ρήχνανε στη λίμνη για να γλυκάνει το νερό την αγωνία και τον τρόμο του πνιγμού της.

Σ’αυτή τη λίμνη με τα ήρεμα νερά,σ’αυτό το μεγαλείο της φύσης,στο στολίδι της όμορφης και ιστορικής πόλης των Γιαννίνων πνίγηκαν οι κραυγές και οι γογγυσμοί του Σκυλοσόφου και του Κατσαντώνη, καθώς και αμέτρητων άλλων αγωνιστών της λευτεριάς, από τους βασανισμούς και τον μαρτυρικό τους θάνατο στα μπουντρούμια του Κάστρου.

Τους στεναγμούς αυτούς από τα μαρτύρια και τους καϋμούς του σκλαβωμένου γένους φαντάζεται ότι ακούει ο ρομαντικός περιπατητής στον παραλίμνιο δρόμο, όταν στο ηλιοβασίλεμα και στο φως του φεγγαριού αφήνει τη σκέψη του να ταξιδέψει στο παρελθόν, στα δύσκολα χρόνια της μεγάλης της ιστορίας που τη γέμισαν θρύλους. Η λίμνη όμως δεν στοίχειωσε. Είναι οι σιωπηροί δικοί της στεναγμοί. Είναι οι στεναγμοί από τα γηρατειά και τη βαριά ανθρώπινη κακοποίηση που της επιφύλαξε η μοίρα της. Νερό ζητάει η λίμνη.

Γεννήθηκε και σταθεροποιήθηκε σαν υδάτινος όγκος, εξελίχθηκε σαν οικοσύστημα και θα πεθάνει όπως όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί. Αυτή είναι η φυσική της πορεία, η μοίρα της. Γεννήθηκε πριν από δέκα περίπου εκατομμύρια χρόνια από ρήγματα και βυθίσματα κατά την αλπική ορογέννηση. Στην αρχική της φάση η επιφάνειά της καταλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος του σημερινού λεκανοπεδίου. Το βάθος της ήταν αρκετά μεγάλο και έφθανε τα 40-50 μέτρα στα βαθύτερα σημεία της. Το υδάτινο ισοζύγιο το εξασφάλιζαν μέσα στην επιφανειακά κλειστή υδρολογική της λεκάνη από τη μια πλευρά η βροχόπτωση, οι επιφανειακές απορροές και οι υπόγειες εισροές και από την άλλη η εξάτμιση και οι εκροές από τα καρστικά έγκοιλα τις γνωστές καταβόθρες που υπάρχουν στην περίμετρο του λεκανοπεδίου και στον πυθμένα της.

Στο πέρασμα των χρόνων η μεταφορά στη λίμνη των υλικών της διάβρωσης των περιμετρικών υψωμάτων και κυρίως του Μιτσικελίου και η απόθεσή τους στον πυθμένα της περιόριζε συνεχώς την έκταση και το βάθος της. Όταν ο ρυθμός αυτής της διαδικασίας μειώθηκε η λίμνη απόκτησε μια σχετική σταθερότητα και αναπτύχθηκε ένα πλούσιο σε πανίδα οικοσύστημα. Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι από τα Ομηρικά ακόμα χρόνια το όνομά της είναι Παμβώτις που σημαίνει « τους πάντες τρέφουσα ».

Από τους ιστορικούς ίσως χρόνους μέχρι τη δεκαετία του 1950,που κατασκευάστηκαν τα αντιπλημμυρικά και στραγγιστικά έργα στο λεκανοπέδιο, η λίμνη είχε περιοριστεί στη σημερινή της περίπου έκταση, στη λίμνη της Λαψίστας και στα λιμνάζοντα νερά σε διάφορες περιοχές κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Η κατασκευή των έργων βρήκε τη λίμνη να διαβαίνει το κατώφλι των γηρατειών της.

Μετά την ολοκλήρωση των έργων η λίμνη της Λαψίστας αποξηράθηκε και η Παμβώτιδα απόκτησε επιφανειακή διέξοδο στον Καλαμά διαμέσου της αποχετευτικής τάφρου και της σήραγγας της Λαψίστας. Με τα έργα αυτά και με την κατασκευή του αναχώματος από το Πέραμα μέχρι την Αμφιθέα στις αρχές της δεκαετίας του 1970,η λίμνη περιορίστηκε στα 22.500 περίπου στρέμματα, η ανώτατη στάθμη των νερών της σταθεροποιήθηκε και οι συνολικές επιφανειακές απορροές, παρά τη στράγγιση κάποιων νέων περιοχών και τον αποκλεισμό κάποιων άλλων, δεν μεταβλήθηκαν σημαντικά. Στη νέα όμως αυτή κατάσταση αυξήθηκε η εισροή των αιωρουμένων στερεών υλών μέσα από τις αποστραγγιστικές τάφρους της Λαγκάτσας, του Κουτσελιού και της Κατσικάς.

Οι επιπτώσεις των έργων στην υδρολογία και στην υδραυλική λειτουργία της λίμνης μπορούν να συζητηθούν και να αποτιμηθούν ποιές και σε ποιό βαθμό είναι θετικές ή αρνητικές. Σε ό,τι αφορά όμως την πανίδα της σίγουρα είναι αρνητικές.

Τις σημαντικότερες όμως επιπτώσεις στο οικοσύστημα της λίμνης τις δημιούργησαν οι ανθρώπινες δραστηριότητες των τελευταίων 40 χρόνων. Οι αρδεύσεις για τις καλλιέργειες στερούν από τη λίμνη 15.000.000 κ.μ. νερό περίπου το χρόνο. Οι υπεραντλήσεις του υπόγειου υδροφόρου μειώνουν συνεχώς τη στάθμη του και στερούν ένα μέρος των υπογείων εισροών. Η μεταφορά ρύπων από τη διοχέτευση στη λίμνη μέρους, δυστυχώς ακόμα, των αστικών λυμάτων και των αποβλήτων από τις γεωργοκτηνοτροφικές και άλλες δραστηριότητες καθώς και η μεταφορά σημαντικών ποσοτήτων φωσφόρου και αζώτου αλλά και τοξικών ουσιών από την απόπλυση των καλλιεργουμένων εδαφών, όπου γίνεται άσκοπη και αλόγιστη χρήση των λιπασμάτων και των φυτοφαρμάκων, εμπλουτίζουν τα νερά της λίμνης με οργανικό, χημικό, μικροβιακό και τοξικό φορτίο.

Όλα τα παραπάνω μαζί με τις απορρίψεις μπάζων και διαφόρων άλλων υλικών συντέλεσαν και συντελούν ακόμα στην υποβάθμιση της ποιότητας των νερών και συνακόλουθα του οικοσυστήματος της λίμνης. Η κατάσταση της λίμνης χαρακτηρίζεται σήμερα ευτροφική. Ο πράσινος υμένας, που παρατηρείται στην επιφάνεια των νερών κυρίως από τον Αύγουστο μέχρι τον Σεπτέμβριο, είναι το φυτοπλαγκτό που παράγεται με τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης.

Ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η λίμνη και δεν έχει επιλυθεί ακόμα, είναι το ελλειμματικό ισοζύγιο των νερών της ξηρής περιόδου από τον Ιούνιο μέχρι και τον Σεπτέμβριο. Το μέσο έλλειμμα είναι της τάξης των 23.000.000 κ.μ, γεγονός που συνεπάγεται τη μείωση της στάθμης της στο τέλος της περιόδου κατά ένα περίπου μέτρο.

Τέλος, μια πολύ σημαντική παράμετρος που χαρακτηρίζει τη δυνατότητα αυτοκαθαρισμού και αναγέννησης των νερών της λίμνης είναι ο μέσος υδραυλικός χρόνος ανανέωσής τους. Η παράμετρος αυτή αντιστοιχεί στο χρόνο που χρειάζεται να εισρεύσει νερό στη λίμνη για να τη γεμίσει με το ρυθμό των μέσων ετησίων εισροών, αν θεωρηθεί ότι αυτή είναι εντελώς κενή. Για την Παμβώτιδα ο χρόνος αυτός είναι περίπου 16 μήνες και για τον μικρό της όγκο, που είναι της τάξης των 95.000.000 κ.μ, κρίνεται πολύ μεγάλος. Ο μεγάλος αυτός χρόνος σε συνδυασμό με το μικρό μέσο βάθος της, που είναι περίπου 4,2 μ, περιορίζουν σημαντικά την αυτοκαθαριστική ικανότητα των νερών.

Στη δεκαετία του 1980 η κατάσταση της λίμνης πήρε δραματικές διαστάσεις. Το γεγονός αυτό αφύπνισε και κινητοποίησε τους πολίτες και τις Αρχές της πόλης. Έτσι άρχισαν οι συζητήσεις, έγιναν ημερίδες, εκπονήθηκαν ερευνητικές εργασίες και συντάχθηκαν διάφορες μελέτες με σκοπό να προταθούν συγκεκριμένα μέτρα και ενέργειες για την επίλυση των προβλημάτων και την αποκατάσταση του οικοσυστήματος της λίμνης. Μια πρώτη ενέργεια ήταν ο εμπλουτισμός της λίμνης με γόνο κυπρινοειδών με στόχο την κατανάλωση και μείωση του παραγόμενου φυτοπλαγκτού. Το μέτρο αυτό όμως, όπως διαπιστώθηκε, έχει αποτύχει. Η μικρή βελτίωση της ποιότητας των νερών την τελευταία δεκαετία οφείλεται στη λειτουργία του συγκροτήματος καθαρισμού των αστικών λυμάτων και την απομάκρυνση από την παραλίμνιο περιοχή των περισσοτέρων γεωργοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων. Περιορισμός της ρύπανσης από τις άλλες ρυπογόνες πηγές δεν έχει επιτευχθεί και τα θεσμικά μέτρα για τον καθορισμό των ορίων της λίμνης παραμένουν ακόμα ανοιχτή υπόθεση.

Καθοριστικός παράγοντας για τη δημιουργία προϋποθέσεων αυτοκαθαρισμού και αναγέννησης των νερών της λίμνης είναι η αύξηση των εισροών της ξηρής περιόδου, για να συμπληρωθεί το έλλειμμα, να διατηρηθεί σταθερή η ανώτατη στάθμη, να δημιουργηθεί συνεχής ροή των νερών στην τάφρο της Λαψίστας και να μειωθεί ο μέσος υδραυλικός χρόνος ανανέωσης των νερών. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει να γίνει εμπλουτισμός με μεταφορά νερού από άλλη υδρολογική λεκάνη. Η ανάγκη αυτή συνειδητοποιήθηκε και για την υλοποίηση του σκοπού συντάχθηκε και εγκρίθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 σχετική μελέτη καθώς και μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η συγκεκριμένη μελέτη προβλέπει την κατασκευή στη Γότιστα υπερπηδητού φράγματος μήκους 250 μ για τη μεταφορά με αγωγό την ξηρή περίοδο 30.000.000 κ.μ νερού. Η υδροληψία γίνεται από τα ανάμικτα νερά της λίμνης του Αώου και του Μετσοβίτικου που συγκεντρώνονται στον ταμιευτήρα έκτασης 850 στρεμμάτων και συνολικής χωρητικότητας 8.700.000 κ.μ Η κατασκευή του έργου δεν προχώρησε γιατί έγιναν διάφορες παρεμβάσεις. Η εφαρμογή της εγκεκριμένης μελέτης κρίνεται αποδεκτή λύση με τους περιβαλλοντικούς όρους που εγκρίθηκαν αλλά δεν αποτελεί την καλύτερη δυνατή λύση, δηλαδή τη βέλτιστη όπως συνήθως αποκαλείται. Η κρίση αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι δεν εξασφαλίζει την καλύτερη δυνατή ποιότητα νερού, απαιτεί την κατασκευή μεγάλου φράγματος και ταμιευτήρα και το συνολικό κόστος της λύσης φτάνει τα 60.000.000 περίπου Ευρώ.

Με την πεποίθηση ότι μπορεί να εξευρεθεί ικανοποιητικότερη λύση για τον εμπλουτισμό της λίμνης, τον Φεβρουάριο του 2002 εκπονήθηκε από τον γράφοντα ερευνητική εργασία με σκοπό την αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων για την υδροληψία και τη μεταφορά νερού στη λίμνη. Στην εργασία εξετάζονται και προτείνονται τρεις εναλλακτικές λύσεις. Προκειμένου επίσης να καταστεί αντικείμενο διαλόγου για την επιλογή της βέλτιστης σε σύγκριση με την εγκεκριμένη λύση, αποστάλθηκε στις αρμόδιες Αρχές, στους Φορείς και στα Μ.Μ.Ε. Κοινό χαρακτηριστικό των τριών αυτών λύσεων είναι η άμεση μεταφορά στη λίμνη την ξηρή περίοδο 30-50 εκατομμυρίων κ.μ. νερού με υπεδάφειο αγωγό από οπλισμένο σκυρόδεμα και με υδροληψία στην έξοδο των νερών του υδροηλεκτρικού σταθμού του Μετσοβίτικου στον Άραχθο. Οι λύσεις αυτές δεν απαιτούν την κατασκευή φράγματος και ταμιευτήρα και το κόστος τους κυμαίνεται από 30-37 εκατομμύρια Ευρώ. Η διαφοροποίηση των εναλλακτικών λύσεων συνίσταται στην προέλευση των νερών και στον τρόπο της υδροληψίας. Στις δυο λύσεις η υδροληψία γίνεται μόνο από τα νερά της λίμνης του Αώου ενώ στην τρίτη γίνεται από τα ανάμικτα νερά της λίμνης του Αώου και του Μετσοβίτικου. Τα πλεονεκτήματα αυτών των λύσεων έναντι της εγκεκριμένης λύσης είναι η εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας νερών καθώς και η κατασκευή και η λειτουργία των έργων υδροληψίας και μεταφοράς χωρίς περιβαλλοντικές επιπτώσεις και, φυσικά, το σημαντικά μικρότερο κόστος τους.

Τα χρόνια περνούν αλλά λύση στο θέμα του εμπλουτισμού της λίμνης δεν έχει δοθεί ακόμα. Φαίνεται ότι το θέμα αυτό απασχολεί τους πολίτες μόνο τα καλοκαίρια που τα προβλήματα της λίμνης είναι έντονα, ενώ τις αρμόδιες Αρχές μόνο στις προεκλογικές περιόδους. Τον τελευταίο χρόνο η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων εμπλουτίζει τη λίμνη με κάποιες αντλήσεις που γίνονται στα νερά της επιφανειακής απορροής της περιοχής έξω από το ανάχωμα καθώς και του υπόγειου υδροφόρου. Το αδόκιμο και ανορθόδοξο αυτό εγχείρημα απέτυχε Η στάθμη της λίμνης, όπως φάνηκε το περασμένο καλοκαίρι, ήταν σχεδόν ίδια με εκείνη των προηγουμένων χρόνων.

Η λίμνη ζητάει νερό. Με ασπιρίνες δεν σώζεται η λίμνη. Τα άλλα μέτρα, που αναφέρθηκε παραπάνω ότι πρέπει να ληφθούν, είναι αναγκαία πλην όμως από μόνα τους δεν είναι ικανά για τη βελτίωση της ποιότητας των νερών και την αποκατάσταση του οικοσυστήματος της λίμνης. Φαίνεται έτσι ότι με την αδιαφορία των αρμοδίων και την σχεδόν μοιρολατρική στάση των πολιτών η λίμνη δεν θα ακολουθήσει τη μοίρα που της όρισε η φύση, αλλά εκείνη που της επιφύλαξαν οι άνθρωποι. Οι δικοί της άνθρωποι που ξεχνούν πόσα της οφείλουν και αδιαφορούν για το πώς θα την αφήσουν στις επόμενες γενιές.

Γιάννενα 23 Φεβρουαρίου 2005
ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΙΩΓΑΣ
Πολιτικός Μηχανικός – Χημικός Μηχανικός
Πρώην Δ/ντής στη Δ/νση Δημοσίων Έργων Περιφέρειας Ηπείρου